Veranderende perspectieven op het pensioen
Afgelopen donderdag kwam op Tilburg University een twintigtal promovendi uit Nederland en Vlaanderen bijeen om hun projecten aan elkaar te presenteren, maar vooral om elkaar te inspireren. Dat pensioenonderzoek een divers veld is blijkt uit de multidisciplinariteit van de aanwezigen. Alle bloedgroepen zijn aanwezig: wiskundigen die rekenen aan sterftecijfers, fiscalisten en juristen die internationaal pensioenrecht onderzoeken en onderzoekers die het effect van nudgingstrategieën bepalen op het gedrag van (bijna) gepensioneerden.
Oorzaak, doel en effect van pensioen
“Het is niet gemakkelijk om een alomvattende definitie te geven van ‘het pensioen’.” Volgens Jakob Werbrouck (KU Leuven) hebben er in de geschiedenis vele verschillende vormen van pensioen bestaan. Zo kwam er een soldatenpensioen tot stand in de Vlaamse oorlog voor onafhankelijkheid om de manschappen te motiveren, en instigeerde de Franse regering een ministerspensioen om bewindslieden hun onzekerheid over hun toekomstige inkomen weg te nemen (kabinetten zaten gemiddeld maar een jaar of twee).
De vele verschillende soorten pensioen geven volgens Werbrouck te denken over wat de huidige oorsprong, doelen en effecten zijn van pensioenen. “Nederland heeft bijvoorbeeld een zogenaamd ‘residency’ pensioen. Als je 50 jaar in het land geleefd hebt heb je recht op AOW. In Vlaanderen werkt men met een ‘rustpensioen’, een carrière van 40 jaar levert een welverdiend pensioen op.” Het is niet gezegd dat een doel van zestig jaar geleden nog steeds actueel is.
Dat er argumenten zijn om senioriteit niet als enige maatstaf te zien ligt historisch gezien bijvoorbeeld erg voor de hand. “Neem een zwaar beroep als soldaat. Het is in die sector heel lang normaal geweest dat dienstjaren dubbel of soms zelfs vierdubbel telden. Het beroep komt met grote risico’s, ook ten opzichte van familie, en bovendien kun je het niet oneindig beoefenen.” Volgens Werbrouck is dit een goed voorbeeld van individueel pensioen, gebaseerd op inspanning, die overheden zouden kunnen overwegen.
Rekenen aan de dood
Uit meerdere onderzoeken blijkt dan ook dat opleidingsniveau en het type werk sterk correleren met de levensverwachting – en dus de tijd dat iemand pensioengerechtigd is. “Het is opvallend hoe veel data hier over beschikbaar is, en hoe weinig daarvan werkelijk gebruikt wordt in pensioenmodellen.” Stelt Frank van Berkum (UvA en PwC) die onderzoek doet naar het gebruik van modellen om sterftecijfers te berekenen.
Zo leveren twee instanties, het CBS en het Actuarieel Genootschap, jaarlijks hun voorspellingen van het sterftecijfer aan; een gemiddelde van Nederland. “Maar pensioenfondsen zijn juist vaak gebonden aan een specifieke beroepsgroep, dus ik vind het persoonlijk apart dat men niet wat specifiekere data als input gebruikt.”
Pensioengerechtigden die daarvoor goed verdienende beroepen hadden leven makkelijk zo’n 6 – 10 jaar langer. Dus is het een zinnige vraag waarom pensioenfondsen hier voor kiezen. Van Berkum blijft hierop het antwoord schuldig, maar het zou aan het kennisniveau kunnen liggen: “Niet iedereen is thuis in dergelijke modellen, en je kunt misschien niet van elk fonds verwachten dat ze hiervoor de juiste wiskundige in huis hebben.”
Welke maatregel overtuigt?
Een zo mogelijk nog prangender onderwerp dan de juiste hoogte van het pensioen is de vraag waarom zo steeds minder mensen geneigd zijn om voldoende in te leggen, en hoe we de pensioenen in de toekomst houdbaar houden. Een derde van de Nederlanders spaart in principe te weinig voor het pensioen, in de VS zit zelfs een derde van de mensen van 55 jaar of ouder nog niet bij een pensioenfonds. Normbepaling blijkt hierbij een belangrijke rol te spelen: als iedereen het doet, dan doen mensen mee.
Met dit concept wordt de laatste tijd geëxperimenteerd, zo vertelt Pieter Verhallen (Universiteit Maastricht). “Overheden zoeken steeds meer naar het juiste zetje, nudge, om mensen zo ver te krijgen mee te doen. Hen overtuigen van de ‘sociale norm’ blijkt daarbij een belangrijke rol te spelen.”
De vraag of mensen meedoen lijkt dan sterk samen te hangen met de sociale context, maar de keuze om met pensioen te gaan is een stuk rationeler. “Het is bijna altijd een financiële overweging om met pensioen te gaan, afhankelijk dus van de voorwaarden.” Stelt fiscaal-jurist Elianne Janssen (Universiteit Maastricht en PwC) die onderzoek doet naar de vraag welk effect overheidsbeleid heeft op de keuze die mensen voor hun pensioen maken.
“Wat mij betreft moeten we beginnen met het simpeler maken van het pensioensysteem, bijvoorbeeld door de scheiding tussen ‘werknemer’ en ‘zzp’er’ weg te nemen.” Belastingmaatregelen in Nederland worden volgens haar maar al te vaak gemaakt met de werknemer als uitgangspunt, maar dat is al lang niet meer actueel.
Ook concludeert Janssen dat veel maatregelen uit het verleden zoals de ouderenkorting en levensloopregeling slecht hebben uitgepakt. Dat ligt volgens haar voornamelijk aan de manier waarop de maatregel ‘geframed’ is: “De ouderenkorting legde bijvoorbeeld een harde lat op een inkomen van € 36.057. Daaronder kreeg je een grote beloning, daarboven kreeg je ineens nagenoeg niets. Mensen interpreteren dat als een drempel en dat zorgt er voor dat mensen met inkomens rond die drempel heel strategisch gaan kiezen om op de bank te zitten.”
Hoe een pensioenstelsel anno 2017 er uit moet zien kon geen van de deelnemers exact zeggen. Toch werpt het onderzoek naar pensioenen legitieme vragen op over de oorzaken, doelen en effecten van onze (en andere) pensioenen, en laat het zien dat zowel het sociale als het technische aspect een belangrijke rol spelen. Nu maar hopen dat deze jonge generatie onderzoekers ook hun leeftijdsgenoten wat bijbrengt over het onderwerp.
