Kuyper verveelt nooit
Hoe kwam het dat Kuyper al in de jaren zestig van de negentiende eeuw zo veel belangstelling had voor de USA en daar heel graag naar heen wilde gaan en rondreizen. Hij overwoog zelfs een tijdje ok er naar te emigreren, vertelt u in uw nieuwe boek rond de tv-serie ‘Varia Americana’.
Het was niet zozeer zijn vakgebied, de theologie, die Kuyper naar Amerika trok. Daarvoor kon hij in Duitsland en bijvoorbeeld ook in Londen destijds beter terecht. Hij wilde naar Amerika echt vanwege zijn grote interesse voor het politieke leven en bestel daar. Die ontstond doordat hij boeken ging lezen als dat befaamde van Alexis de Tocqueville over de democratie in de nieuwe wereld.
Hij had ook Edmund Burke gelezen, op aanraden van Groen van Prinsterer. Die waren zeer kritisch over de Franse Revolutie, maar positief over Amerika. Bij de vraag naar wat een doeltreffende anti-revolutionaire politiek was, kwam Kuyper op de gedachte dat deze weleens het beste daar verwezenlijkt kon zijn. Hij kreeg het idee dat we zoiets moesten navolgen, zo onze samenleving inrichten.
In 1896 besloot hij toch echt te gaan, maar moest zijn reis twee keer uitstellen vanwege onder andere de Kamerverkiezingen. De meer theologische invalshoek van de reis, met de zes Stone-lezingen die hij zou houden, kwam eigenlijk achteraf op de agenda. Hij schrijft later aan zijn dochter, die in 1906 naar Amerika ging, allemaal adviezen in de trant van ‘je moet daar naartoe, je moet die spreken, je moet bij hem logeren’.
Zij vertelde hem toen: ‘de mensen spreken wel over je, maar niet zoveel over die Stone-lezingen.’ Hij begreep dat wel en schreef: ‘nee, achteraf heb ik bedacht dat ze daar nog niet rijp voor waren. Mijn idee over het calvinisme gooide ik op tafel, want ik dacht dat ze er allemaal calvinisten waren en mijn betoog doet daar wel een belletje rinkelen. Maar dat belletje ging niet rinkelen.’ De nieuwe wereld was toch heel anders dan hij vooraf had gedacht.
Kuyper gebruikte later in de politiek heel vaak zijn ervaringen in en met Amerika als voorbeeld, als minister president ook in speeches en debatten in de Kamer. Dat was in die tijd echt iets bijzonders voor een politiek leider. Bijvoorbeeld bij de beruchte spoorwegstaking van 1903. Hem werd toen onder meer verweten dat hij niet krachtig had ingegrepen. Zijn tegenverhaal was toen: ‘Als ik dat wel had gedaan dan had je van die bloedbaden gehad als bij de grote stakingen in Amerika.’ Hij bracht juist een genuanceerd beeld mee van zijn indrukken. Hij was van oordeel dat men in Amerika veel te snel het leger er op af had gestuurd.
In diezelfde discussie over de stakingen zei hij dat hij wel een stakingsverbod voor ambtenaren bepleitte, maar ‘ik wil de positie van de ambtenaar niet zoals die is in Amerika, waar de kleur van de president de kleur van de ambtenaar bepaalt. Ze hoeven niet allemaal ARP’ers te zijn, maar als je ambtenaar bent, moet je wel loyaal zijn aan de regering.’ Ook de zogeheten ‘worgwetten’ van Kuyper kenden dus zulke door zijn ervaringen in Amerika gekleurde nuances.
Bij het opstellen van de Drankwet zei hij: ‘Ik wil hiermee natuurlijk geen drooglegging. De Prohibition kan in Amerika omdat men in die staten geen tradities op dit terrein kent. Hij wilde matiging dankzij zo’n Drankwet, maar zo’n voorbeeld als de Prohibition wees hij hier af. Cafés moesten voortaan verlof hebben om bijvoorbeeld sterke drank te schenken en moesten dat dan met mate doen. ‘Ik ga niet zover als de Amerikanen,’ maar hij vond wel dat de overheid de taak heeft matiging te stimuleren.
Ook hier weer die opvallende nuancering bij het trekken van lessen uit de ontwikkelingen in Amerika, dus.
Ja, dat zie je steeds weer. In de Tweede Kamer maakten ze er grappen over. Bij de wetsbehandeling vertelde Kuyper: ‘Ik zat in een hotel in New York aan de lunch, er was zo’n 300 man bij aanwezig en er ging daarbij maar één fles wijn open.’ Een liberaal riep vanuit de bankjes toen door de Kamer: ‘Dan was er geen Nederlander bij!’
Keek Kuyper ook rond in het hoger onderwijs? Dat kan bijna niet anders als je in Princeton als VU-voorman zulke belangrijke lezingen mag komen geven.
Oh zeker. Daarbij was zijn invalshoek die van zijn aandacht voor de rol die religie speelt in samenleving en politiek. Hij was daarbij zeer onder de indruk van de vrijheden die de Amerikanen kenden, zeker ook wat betreft om de vrijheid van onderwijs. Daar staat hij helemaal aan de Amerikaanse kant. Hij wijst met veel genoegen naar Yale, Harvard en Princeton, allemaal particulier gestichte instellingen met een religieuze grondslag, en zegt dan tegen zijn landgenoten: ‘wat hebben jullie hier dan toch tegen mijn VU?’
Ik heb het in deze tv-serie weer gezegd: ‘Kuyper verveelt nooit.’ Het is altijd verassend, het is altijd apart. Hij is iemand met een hele brede belangstelling en was natuurlijk ook nog journalist. Hij kon mooie verhalen over zijn ervaringen schrijven, had veel fantasie en zag altijd overal iets in. Hij maakte er gelijk wat van. Zo kijkt hij rond en interpreteert de samenleving steeds, misschien niet altijd goed, maar hij is wel onderhoudend.
Hij was daarnaast een wetenschapper, ook nog. Altijd bezig overal kennis te vergaren. Onderweg ging hij in de stad waar hij aankwam eerst altijd de statistieken opvragen, data analyseren, hij ging ook steeds naar de bestuurders toe met een hele hoop vragen. Wat is de geschiedenis van deze stad, wat speelt hier?
En zo kwam hij op het Witte Huis…..
Kuyper is de eerste Nederlandse politicus die daar ontvangen werd door de president. Dat was William McKinley, een vooruitstrevende Republikein. Hun gesprek leidde ertoe dat hij direct daarna op bezoek ging bij het ministerie van Labour, Sociale Zaken dus. Kuyper was bezig met het ontwikkelen van en ideeën over sociale wetgeving. Ook daar ging hij weer alles vragen en opvragen aan kennis en data. ‘Hoe doen jullie dat hier?’ Hij krijgt stapels informatie mee.
Hoe hij daar kwam, is op zich al een mooi verhaal. De vicepresident had ‘Hollandse’ connecties in Michigan die contacten hadden met ons land. Een van hen was een oud-catechisant uit Amsterdam van Kuyper toen hij daar dominee was. Hij was geëmigreerd en hoorde dat Kuyper naar Amerika kwam en besloot: ‘Hem moet ik naar de president brengen.’ Onder meer om voor het lot van de Boeren in Zuid Afrika te pleiten, die vochten tegen de Britten.
Kuyper kwam met de trein vanuit Baltimore naar Washington en had een uur lang een gesprek met de Amerikaanse president. Hij gaf na afloop nog een persconferentie ook, hij bleef een journalist die zorgde voor zijn pr! En dat allemaal vanuit het Witte Huis.
Dat gesprek was opmerkelijk. Kuyper schrok, want als hij binnenkomt zegt president McKinley: ‘We are neighbours!’ ‘Buren?’ denkt Kuyper. Jazeker, zegt de president. Amerika had net de Filippijnen veroverd op Spanje en dat grensde aan Nederlands Indië. De president zei toen dat dit van belang was in economisch opzicht, want ‘we want your rubber’. ‘Of course’ zei Kuyper. Maar later waarschuwt hij in de Tweede Kamer: ‘Pas op met deze ontwikkeling. De Amerikanen – en dat vind ik heel erg – worden nu ook imperiumbouwers, dus moeten wij Indië beter beschermen. Ze komen eerst voor de rubber en als ze die niet kunnen krijgen, nemen ze het in.’
Kuyper vond het op zich best dat ze de Filippijnen bevrijden van Spanje, maar daarna moesten ze wel weggaan. Ze moesten daar niet blijven, want anders werden ze net zo imperialistisch als die verrotte Britten, die de Boeren er onder hielden in Zuid-Afrika. Kuyper dacht niet als veel andere nationale politici van die tijd, hij zat al lang met een wereldkaart op schoot.
Wat heeft u zelf van uw reis en documentaires in Kuypers kielzog in het heden het meest meegenomen?
Amerikanen zijn nog altijd vol idealisme, net als toen. Het element van hoop sprak mij heel erg aan. Ik spreek anders toch nooit mensen die een echte wond hebben in hun leven, ouders die een kind hebben verloren, omdat hun dochter dood is geschoten bij een benzinestation, in haar schoolklas, in een vuurgevecht waar zij niets mee te maken had. Dan denk je ‘ik ontmoet nu gebroken mensen’ en dat zijn ze ook, ze huilen voor de camera. Amerikanen zijn geweldig voor de camera, ze houden zich niet in, ze geven zich. Dat was in mijn reis in het Midden-Oosten ‘om de Oude Wereldzee’ heel anders. Men is daar vaak helemaal niet gewend voor een camera op te treden of zich te uiten.
De mensen in Amerika eindigen hun verhaal toch altijd met hoop. ‘Ik heb een boodschap, het moet beter worden.’ Dat zit er bij ons, in de Europese samenleving zo niet in. We hebben nu de Karel de Grote prijs die dit jaar naar Paus Franciscus ging, de Europese Unie verleende hem die omdat hij hoop vertolkt. Hij is één van de weinigen in Europa. Ik hoor Rutte niet veel hoop vertolken, ik hoor Samsom dat ook niet doen en ook Buma niet. Dat is gewoon niet de toon waarop wij praten, terwijl dat vroeger wel meer aan de orde was, denk ik.
Kijk bijvoorbeeld naar iemand als Colijn, geen onomstreden politicus, maar wel een die een visie op de samenleving had omdat hij een heel duidelijk beeld had van het verleden en daarom ook een toekomstvisie kon geven. Dat hebben wij nu niet meer, het verleden doet er bij ons niet meer toe, daarom is het ook heel moeilijk om hoop te vertolken.
Wat mij onderweg in Amerika ook trof was het racisme. Dat zit zó diep in de samenleving. Ik heb met mensen gesproken die daar wat aan proberen te doen, ook blanke mensen, maar dat zit heel diep in de Amerikaanse cultuur en maatschappij, ook vanuit de Amerikaanse geschiedenis natuurlijk. Er zijn mensen die hebben gedacht: ‘we hebben de burgerrechtenbeweging gehad in de jaren zestig dus nu is dat allemaal recht getrokken. Obama is nu toch ook president geworden.’ Maar je ziet met de Black Lives Matter bewegingen dat dit echt nog een probleem is, een heel moeilijk probleem.
Wij waren in een zwarte kerk in Manhattan, waar iedere week iemand wordt herdacht uit hun traditie en dat is altijd een slaaf. Voor die gemeente leeft dat, want dan gaat het over mevrouw die en die en zij is toen vrijgekocht en naar New York gekomen. Iedere kerkdienst wordt er zo’n leven naar voren gehaald.
De uitzending van Varia Americana begint vanavond op NPO2 en er zijn vier afleveringen. De trailer geeft u vast voorproefje en voorpret!
