Geluksmachine in reparatie
De PvdA-leider lichtte in de Rode Werf te Amsterdam zijn plannen toe ten aanzien van de investeringsagenda van €10 miljard die hij onlangs aankondigde. Hij ging daarbij nader in op de rol van zijn bron van inspiratie, namelijk een serie bezoeken aan de Hugo de Groot school in Rotterdam-Zuid. De directeur, Eric van ’t Zelfde, deed een aantal suggesties aan Samsom en die zetten hem aan het denken.
“Van ’t Zelfde wil dat op de middelbare school eigenlijk alleen nog maar eerstegraads docenten lesgeven. Eigenlijk zou dat ook ons streven moeten zijn. Ik weet niet hoever in de toekomst dat doel ligt en misschien komen we er nooit helemaal aan. Maar als je ervoor wilt zorgen, dat de leerlingen ook op het VMBO en HAVO alles leren wat ze kunnen leren en alles eruit halen wat er in zit, dan heb je eigenlijk eerstegraads docenten nodig.”
Samsom kwam tot de conclusie dat dit consequenties moet hebben voor de lerarenopleidingen. “Die moeten beter en ook langer. We hoeven daartoe geen stelselwijziging, we moeten gewoon beter les gaan geven met betere docenten.”
De trots van Balkenende
Samsom waarschuwde voor een verlammende werking van het Rapport Dijsselbloem, dat begin 2008 verscheen, ten tijd van het kabinet Balkenende-Bos. Dat moet volgens hem geen alibi zijn voor het onderwijs tot stilstand, want men moet zich wel willen blijven ontwikkelen. “Je ziet wel vaker na zo’n parlementaire enquête, dat de pendule dan helemaal de andere kant opslaat. We mochten in het onderwijs na Dijsselbloem helemaal niets doen.”
Daarbij vertoonde de PvdA-voorman een verrassende vergeetachtigheid inzake de recente politieke geschiedenis. Hij vetelde: “Ik weet nog dat Balkenende IV trots was op het feit dat ze helemaal niets deden in het onderwijs. Je had toen Maria van der Hoeven als minister. Ik geloof dat dit effect van dat rapport in het onderwijs als een verademing werd gevoeld toendertijd.”
Zoals bekend was Van der Hoeven minister van OCW in de eerdere kabinetten van premier Balkenende. In Balkenende IV werd zij op het onderwijsministerie opgevolgd door PvdA’er Ronald Plasterk en stapte zelf over naar EZ. De huidige minister van BZK zal het vermoedelijk toch weinig op prijs stellen, dat hij in zijn eigen partijtop al vergeten lijkt als bewindsman van OCW, dan wel gekenschetst wordt als iemand die er in de cruciale functie voor het eigen partijprofiel prat op ging niets te hebben willen doen.
Investeren over vele jaren
Beter en meer lesgeven en langere opleidingen hebben financiële consequenties. Deze wilde Samsom niet uit de weg gaan. “We besteden nu dertig miljard per jaar aan onderwijs. Aan zorg en sociale zekerheid geven we meer dan het dubbele uit. In de jaren zeventig was dat andersom. In de jaren zeventig gaven we twee keer zoveel uit aan onderwijs.” Max van Weezel, de gespreksleider van het debat, verwees hierop naar zijn bestuursfunctie in de jaren zeventig bij de ASVA: “In die tijd was ik studentenactivist, dus daar zit wel een causaal verband.”
Samsom wil op basis van zijn denklijn nu een structurele investering in onderwijs, die verder reikt dan de aankomende kabinetsperiode. “In de komende vijftien jaar zouden we er voor moeten zorgen dat de onderwijsbegroting met een kwart wordt opgehoogd. Dat betekent dat je er ongeveer 10 miljard bijkrijgt. Dat gaat niet in één kabinetsperiode, kan ik u verzekeren. Je hebt ook niet zomaar al die nieuwe docenten om dat extra geld aan uit te kunnen geven. Maar in de volgende kabinetsperiode gaan we wel al meer geld uitgeven.”
Niet heel onenthousiast
Maar met geld alleen komt het onderwijs er niet, erkende hij overigens. “We moeten zorgen dat mensen weer docent willen worden. Het is lange tijd een beroep geweest dat steeds verder naar de marge werd gedrukt, totdat je docent werd omdat je eigenlijk niet wist wat je anders moest worden. Dat is natuurlijk niet de juiste motivatie. Je moet op de één of andere manier dat vak van docent zodanig opwaarderen, dat meer mensen het willen worden. Dan kun je ze daar ook naar gaan betalen. Voor mij is de vraag belangrijk en daar ben ik zoekende naar, ‘wat is de trigger om docenten aan te trekken?’ ‘Meer betalen’, zegt dan iedereen, maar dat lijkt me te makkelijk.”
Op de vraag van Van Weezel hoe VVD-coalitiegenoten Halbe Zijlstra en Mark Rutte op zijn plannen reageerden zei Samsom, “Ze waren ook niet heel onenthousiast, onderwijs is niet iets waar we fundamenteel van mening verschillen. Er zijn binnen het onderwijs wel onderwerpen waarbij we elkaar de tent uitvechten. Over het beleid van universiteiten en over selectie aan de poort. Daar vechten de PvdA en de VVD Hoekse en Kabeljauwse twisten over uit.”
“Over beter onderwijs en in het bijzonder over achterstandsscholen en dergelijke zijn we het wel eens. Uiteraard wil de VVD er geen cent extra voor vrijmaken. In het hele VVD-principe dat de overheid vooral zo klein mogelijk moet zijn, is alles waar je extra geld aan uit moet geven sowieso verboden.”
Dat is echter een misverstand van de VVD. “’De overheid is geen geluksmachine’, zeggen zij, maar wij zijn verantwoordelijk voor het onderwijs en het onderwijs stelt mensen in staat om de eigen geluksmachine aan of uit te zetten. Dat is cruciaal. Wij zijn verantwoordelijk voor goed onderwijs en daarmee indirect voor een geluksmachine voor iedereen.”
Vindingrijke boeggolf
De voorzitter van de LSVb, Stefan Wirken, vroeg zich af wat dat pleidooi voor beter onderwijs waard was. Want hij wierp Samsom voor de voeten dat minister Bussemaker de segregatie in het onderwijs in de hand werkt. “Graag wijs ik op het recente onderzoek van de Inspectie en dan in het bijzonder op een statistiek uit 2013. Van kinderen van hoogopgeleiden ging 55% naar het hoger onderwijs en van net zulke slimme kinderen met laagopgeleide ouders maar 26%. Dat vind ik toch wel heel erg heftig. Dit was in 2013. Daarna heeft PvdA-minister Bussemaker het leenstelsel ingevoerd en selectie goed bevonden.”
De verklaring van de minister dat dit te maken had met ‘het boeggolfeffect’ bij de HO-instroom vond Wirken een veel te eenzijdige uitleg. “Dat verklaart slechts een deel van de effecten. Het is gewoon een feit dat enkele duizenden studenten door het leenstelsel niet zijn gaan studeren. Dat geven de hogescholen ook toe. Ik heb geen zin om nu weer een hele discussie over het leenstelsel te voeren, die hebben we nu wel gehad. Maar ik denk wel dat je kan kijken wat je kunt doen om deze kwetsbare groepen verder te helpen.”
Samsom prees met ironische toon de vindingrijke OCW-medewerkers die met dat ‘boeggolfeffect’ waren aan komen zetten. Nu wilde hij nog geen conclusies trekken, echter. “Volgend jaar weten we meer. Over twee jaar weten we hoe het echt zit, want dan is die boeggolf uitgewerkt. Trouwens, hoe die ambtenaren de term ‘boeggolf‘ in een dag kunnen verzinnen is ook in zekere zin de kwaliteit van het Nederlandse ambtenarenapparaat. Maar het is geen onzin, er is wel degelijk zo’n effect. Hoe groot, dat is de vraag. Dat is voor mij reden om buitengewoon alert te blijven. Als het leenstelsel bijwerkingen heeft die segregerend werken tussen laag en hoogopgeleiden, dan moet je er alles aan doen wat je kunt. Mocht er meer nodig zijn, dan gaan we meer doen.”
Overigens: de boeggolf is geen vondst van overijverige OCW-ambtenaren, maar een term die onderzoekers van ResearchNed hadden aangeleverd bij de projecties voor Bussemaker ten aanzien van de mogelijke effecten van een studievoorschot. Al in 2013 speelde dat effect overigens een rol in hun analyses. Toen vanwege het positieve effect van de langstudeerboete op studiesucces.
“Uit het rapport van ResearchNed komt ook naar voren dat alleen al het debat over bijvoorbeeld de langstudeermaatregel gevolgen kan hebben gehad. Het kan ertoe hebben geleid dat studenten anticiperend gedrag zijn gaan vertonen. ResearchNed noemt dat een mogelijke verklaring voor het feit dat in veel onderzoeken een algehele verbetering van studiekeuze en studiegedrag zichtbaar wordt. Een dergelijk ‘boeggolfeffect’ kan ook van het debat over het sociaal leenstelsel verwacht worden.”
