50 jaar Culturele Revolutie
De Grote Roerganger vreesde het roer weer kwijt te zijn. Zijn fatale campagnes voor collectieve landbouw en industrialisatie hadden miljoenen levens gekost, hongersnoden ontvolkten grote delen van China, ontbossing en vervuiling van steden deden de economie en bevolking verarmen en verloederen. De Grote Sprong Voorwaarts noemde hij dit.
Een eigen mei ’68
Mao Zedong bleef wel partijleider, maar het leger en de pragmatische regionale aanvoerders van de Communistische Partij namen de macht intern over. De spanningen met de Sovjet Unie werden namelijk steeds groter en zij vreesden voor een instorting van hun heerschappij. Mao wachtte het moment af dat hij kon terugslaan.
Toen dat in 1966 kon, sloeg hij meedogenloos toe. Mao mobiliseerde de jonge babyboomers tegen de elite van zijn partij en tegen de restanten van de cultuur van het vroegere China. Wie niet een kritiekloos aanhanger van Mao was, werd als verrader van de revolutie en het volk vervolgd, beschimpt en vernederd. Wie uit een familie, etnische religieuze groep kwam met een verkeerde achtergrond, niet minder. Mao organiseerde zijn eigen mei ’68, maar dan in Stalinistische vorm.
Niet alleen de Tibetaanse cultuur werd vernietigd, ook veel van de moderne wetenschap en haar producten moesten het ontgelden. En heel veel mensen. De wetenschap was immers een ding van het kapitalistische, westerse denken. Wie contacten had of leermeesters koesterde in dat Westen was dan ook direct veroordeeld als vijand van dat volk, ‘running dog of capitalism’ en dergelijke.
Kernfysicus van faam
Eén van de slachtoffers was Lu Jiaxi, een geleerde met warme banden met het Westen uit zijn studietijd. Ook hij moest ‘zelfkritiek oefenen’ en werd verbannen naar een collectieve boerderij diep in provinciaal China om er te leren van het klassebewustzijn van boeren en arbeiders. Dat hij niet gemarteld en terechtgesteld werd, kwam door de bescherming die hij vanuit het leger nog een beetje kreeg.
Die protectie had te maken met Lu’s grote nut voor China in de ogen van het Rode Leger. Hij was een kernfysicus van faam. De militairen grepen in toen de eerste revolutionaire fase na een jaar ontaardde in anarchistische toestanden, waarin de zwarte markt het kapitalisme welig deed tieren en verboden westerse boeken illegale bestsellers werden. Dat de Culturele Revolutie als jeugdopstand ineens bourgeois krachten vrijmaakte deed het Rode Leger sidderen.
Mao’s kroonprins Lin Biao poogde in 1970 nog een tegencoup, maar stierf bij een vliegtuigcrash tijdens een poging naar Moskou te ontsnappen. Althans dat was de officiële versie. Lu Jiaxi bleef intussen opgeborgen in de plattelandscommune. Het leven was er goed, het eten karig en het was goed voor zijn fysiek gestel, vertelde hij later droogjes.
Herrijzenis met Deng
China opende zich naar het westen, uit angst voor de Sovjet Unie, zeker na heftige gevechten aan hun grenzen in Siberië. Mao ontving Henri Kissinger in het geheim in 1971. De opera ‘Nixon in China’ van John Adams uit 1987 vertolkt briljant wat daarna gebeurde.
Lu Jiaxi kon voorzichtig terugkomen dankzij de politieke herrijzenis van Deng Xiaoping aan wie leger en partij hun enorme land nog durfden toe te vertrouwen. De Grote Roerganger raakte verlamd en stierf in 1976.
Deng liet na de Culturele Revolutie zijn getrouwen en andere overlevenden het roer overnemen. Lu Jiaxi was één van hen. Hij werd president van de Academie van Sociale Wetenschappen. Die academie was van groot belang. Zij bewaakte namelijk de ideologische erfenis van het regime – als de uitgever van Mao’s officiële verzameld werk en Deng’s eigen publicaties – en moest de ruimte bieden voor gamma en alfa geleerden.
Toen Lu in 1985 met het Nederlandse Ministerie van O&W onderhandelde over herstel en intensivering van de betrekkingen in de wetenschap en het hoger onderwijs, was het in China glashelder wat dit betekende. Hij zocht namens Deng zo snel mogelijk kennisconnecties met westerse landen die én slim én open én ongevaarlijk waren vanwege hun fysieke omvang of ligging.
De informele gesprekken bij die onderhandelingen waren soms verbazingwekkend. President Lu was ongekend openhartig. Hij vertelde over zijn jaren als balling op het platteland, die overleving en vernedering tegelijk waren geweest. “De catastrofale Culturele Revolutie heeft ons decennia achteruit gezet, terwijl wij China juist vooruit moeten brengen,” zei hij tot zichtbare schrik van zijn staf.
Goed genoeg als varkenshoeder
Lu had niettemin veel geleerd tussen de boeren. “Ik was goed genoeg om varkenshoeder te zijn. Varkens hoeden! Een geweldige voorbereiding op mijn huidige functie,” zei hij en sloeg zich schaterend op zijn knie. Geen wonder dat Deng hem de ruimte gaf. Die zei immers: “Het kan mij niet schelen of een kat wit is of zwart. Als hij maar muizen vangt.”
Kernfysicus Lu Jiaxi bleef bezig in zijn vak. Desnoods stiekem. Raketten met een atoomkop moest China namelijk hebben om de Sovjet Unie af te schrikken. Hij hielp ze bouwen en liet het primitieve computersturingssysteem zien, in de kelder van zijn hoofdkwartier en instituut. Die was daar verborgen omdat deze technologie uit het Westen kwam en dus officieel verboden was geweest als kapitalistische ondermijning van de revolutie.
Zelfgebouwde mainframes – via Zweedse import van zakjapanners – waren enorm groot en konden weinig. “Toch ben ik trots op mijn mensen, ze hebben deze apparaten uit het niets zelf voor elkaar gekregen. Heel precies zijn onze raketten niet, dat klopt wel. Maar ach, vijftig of honderd kilometer buiten Moskou een enorme explosie zou toch genoeg moeten zijn.” Zijn grijns daarbij was veelzeggend.
Terwijl Lu zijn troep jonge onderzoekers bij de rondtoer aanmoedigde, ontviel hem als terzijde de woedende woorden: “Alles moesten we zelf maken, geen enkel internationaal contact was toegestaan. We moeten nu decennia zien in te halen!”
Onder de indruk van Madurodam
President Lu nodigde zichzelf in maart 1985 direct zelf uit voor vervolggesprekken in Nederland. “In juni ben ik in Helsinki, dan kom ik bij jullie langs.” Hij liet zich zoveel mogelijk documenten en studies van het wetenschapsbeleid ter plekke overhandigen, over internationaal recht, tropische landbouw en Eureka, het EU-alternatief voor Reagan’s Star Wars.
Niets boeide hem zo in Nederland als twee dingen die hij zag. “Alles hier is groen. Tussen het vliegveld en Den Haag alleen maar groen. Hoe kan dat?” En hem fascineerde “die kleine stad!” Het duurde even tot zijn gesprekspartners hem snapten. “Ik ben een jongen uit Fujian, ik kan die naam aldoor niet uitspreken.” Inderdaad, Madurodam, die kleine stad. “Zoiets moet China ook bouwen.”
Het liep uiteindelijk niet goed af voor hem. Toen in 1989 de studenten in China vrijheid en openheid wilden en demonstraties hielden voor een vorm van Glasnost, greep Deng in. Het leger steunde hem, maar niet iedereen van zijn beschermelingen. Lu Jiaxi vond dat die jongeren een punt hadden en dat kostte hem politiek de kop na de onderdrukking van het jongerenprotest op het Plein van de Hemelse Vrede.
Deng bleek hem nog wel een beetje te beschermen. Lu kreeg officieel ontslag als president van de Academie vanwege zijn hoge leeftijd. Hij was lang genoeg varkenshoeder geweest voor het regime, nu wilde hij niet meer. Tot de dag van vandaag onder partijleider Xi is de reflectie op de Culturele Revolutie een te riskant thema voor publiek debat in China.
(De hoofdredacteur van ScienceGuide was in 1985 lid van de O&W-delegatie die in China met Lu Jiaxi sprak en nauw betrokken bij zijn bezoek aan ons land later datzelfde voorjaar.)
