Hans de Boer prikkelt WO
GroenLinks senator en VU professor Ruard Ganzevoort was uren na deze speech er nog niet helemaal overheen, zo liet hij op Twitter weten. “Nog steeds kromme tenen van toespraak Hans de Boer bij opening AC jaar VU. Schaamteloos pleidooi voor commercialisering wetenschap.”
Enigzsins bijgekomen ging hij in zijn blog nog eens nadrukkelijk in op de rede van De Boer.
Hieronder leest u de gehele speech van Hans de Boer.
“Ik ben zeer vereerd en verheugd om vandaag een bijdrage te mogen leveren aan een significant moment, de opening van het nieuwe Academisch jaar. Vereerd, omdat de VU mijn Alma Mater is. Vanuit Friesland ben ik naar Amsterdam getogen waar de universiteit mij kennis schonk; én vele unieke ontmoetingen met professoren en mede-studenten. Zowel de opgedane kennis als de kennissen en vrienden lopen als een rode draad door mijn leven en hebben daaraan op cruciale momenten mede een wending gegeven. Ik ben de universiteit daarvoor dankbaar. Hopelijk is dat wederzijds.
Verheugd hier te staan als voorzitter van VNO-NCW. Het onderstreept mijn inziens dat onderwijs, wetenschap en het bedrijfsleven duurzame partners zijn. Waar de universiteit mijn Alma Mater is, heeft het ondernemerschap mijn leven na de universiteit gevormd. Kerntaken in mijn ogen voor een universiteit zijn: Onderwijs. Onderzoek. En – niet vergeten- Valorisatie. Dus 1) zorgen voor goed opgeleide jongeren, burgers die de samenleving verder kunnen brengen. 2) nieuwe kennis produceren en ontwikkelen én 3)die kennis inzetten in bedrijven en instellingen om tot betere producten en diensten te komen en zo de welvaart en het welzijn te vergroten.
Dwars door alle rollen zit nog een ander aspect. Er is eigenlijk geen institutie dat een dergelijk vaste waarde vormt in de samenleving als de universiteit. Al honderden jaren is de ‘universitas’ de plaats en een gemeenschap waar men elkaar helpt om inzichten, kennis te verwerven, en brede vaardigheden te ontwikkelen (academische vorming). Deze positie als baken van vorming en ontwikkeling brengt met zich mee dat van universiteiten ook verwacht mag worden dat zij de omgeving creëren die van hun studenten bewuste en onafhankelijk denkende burgers maakt. Op het einde van mijn inleiding kom ik daar op terug.
Laat ik eerst stilstaan bij het centrale thema voor het nieuwe Academische jaar:
Vertrouwen
Vertrouwen is een prachtig begrip. Je moet het krijgen, je moet het vooral verdienen, je mag het niet beschamen, het komt te voet en gaat te paard, zo de waard is vertrouwt hij zijn gasten etc., etc…. In de economie is vertrouwen een geweldige welvaartsfactor. Hoe hoger het vertrouwen, hoe lager de transactiekosten, hoe gemakkelijker er zaken worden gedaan, hoe hoger de welvaart.
Zowel in het bedrijfsleven, de publieke sector als ook in de wetenschap hebben we gezien dat de vertrouwensfactor aan erosie onderhevig is. Dat brengt veel schade toe aan de acceptatie door de samenleving van het maatschappelijke belang van tal van instituties. En helaas is ook het vertrouwen in het onderwijs en de wetenschap de afgelopen jaren ter discussie gesteld.
Wantrouwen leidt tot regelgeving, tot vaak hoge handhavingskosten en heel gemakkelijk tot welvaartsverlies. De aanhangers van regelgeving, want die heb je ook, zullen zeggen: zonder die regelgeving en handhaving zou er nog meer schade zijn. En daar zit wat in. Maar als je een situatie zou hebben waarin regelgeving en de handhavingskosten terug gedrongen zouden kunnen worden, dan zou het leven aangenamer worden en de welvaart verhoogd zijn.
Aan ons allen, burgers, bedrijven, overheden en, ja, ook onderwijsinstellingen is er dus de dure taak om onze kerntaken zo goed mogelijk te vervullen en om daarover transparant te zijn. Dat geeft vertrouwen en komt zowel de welvaart als het welzijn van een samenleving ten goede.
Aan ons allen, burgers, bedrijven, overheden en, ja, ook onderwijsinstellingen is er dus de dure taak om onze kerntaken zo goed mogelijk te vervullen en om daarover transparant te zijn. Dat geeft vertrouwen en komt zowel de welvaart als het welzijn van een samenleving ten goede.
Waar komt het op aan voor universiteiten… U staat dag in dag uit voor de opgave om uw kerntaken zo goed mogelijk uit te voeren en om transparant te zijn over de mate waarin dat lukt. En die kerntaken zijn belangrijk. Voor de samenleving, maar ook voor de economie. Dat vraagt een ijkpunt, een ambitie waarlangs deze taken vorm kunnen krijgen. Mijn inziens ligt het ijkpunt in de Meerwaarde op maatschappelijke uitdagingen
In deze Aziatische eeuw staan we voor de uitdaging om concurrerend te blijven, om alle mensen aan werk en inkomen te helpen waar de welvaartsstaat steeds minder het vangnet wordt, om duurzaam om te gaan met de planeet en –hoe belangrijk- om als mensen van zeer verschillende achtergronden, uitgangsposities, talenten en culturen netjes met elkaar om te laten gaan. Op al die vlakken hebben universiteiten en hun producten (ik bedoel nu de research, maar zeker ook de studenten) een leidende rol. Ga er maar aan staan.
Als universiteiten en hun studenten en alumni op die vlakken een meerwaarde hebben – en dat aantonen- dan verdienen en krijgen zij vertrouwen. Als die meerwaarde er niet is, dan komen de vragen.
En die meerwaarde staat wel onder druk. Jonathan Holslag in zijn dikke pil over Europa (De kracht van het Paradijs) stelt op een gegeven ogenblik de vraag of het sterk toegenomen aantal van afgestudeerde mensen de samenleving wel echt beter heeft gemaakt? “Ze lijken steeds egocentrischer te worden en steeds minder op burgerschap gericht.” Een econoom zou zeggen: “hoe meer er komen, hoe lager de meeropbrengsten”.
Die afnemende meeropbrengsten zijn voor de bestaande universiteiten ook een uitdaging als het gaat om nieuwe technologie en nieuwe productiemethoden zoals de Massive Open Online Courses. De beste hoogleraren en colleges van “all over the world” via een muisklik te beleven. Wat is dan nog de meerwaarde van de bestaande universiteiten? U weet het antwoord op die vraag en ik ook:… de menselijke maat, de menselijke interactie en daardoor creativiteit, betrokkenheid etc etc… Maar dan moet je dat wel waar maken.
Goede en toekomstbestendige uitgangspositie van ons onderwijs Nederland kent kwalitatief goed wetenschappelijk onderwijs dat toegankelijk is voor iedereen. Talent dat ook het bedrijfsleven hard nodig heeft. De centrale uitdaging is hier natuurlijk hoe universiteiten deze positie kunnen behouden en uitbouwen in een wereld die steeds internationaler wordt, er is simpelweg sprake van een ‘battle for brains’ die alleen maar intenser zal worden. Ook universiteiten concurreren op mondiale schaal.
Deze internationalisering is goed, en ook onomtkombaar, maar zijn onze universiteiten er nu echt op ingericht? Nederland is een kleine speler met een lagere instroom van buitenlandse studenten dan andere EU landen. Het gros komt bovendien uit buurlanden, de helft uit Duitsland die na hun bachelor weer huiswaarts gaan. In deze talentenjacht moeten we – onderwijs en bedrijfsleven- onze sterke punten (kwaliteit, Engelstalig, aanwezigheid topbedrijven) bundelen en zo sterker voor het voetlicht treden.
Daarnaast moeten we goed kijken naar het product van het Nederlandse wetenschappelijk onderwijs. Studenten kiezen immers simpelweg voor een universiteit die hoog in de rankings staat. Je zou kunnen stellen dat we dat niet slecht doen. Iedere universiteit staat immers in de top 100 of 200. Maar nergens zitten we in de echte wereldtop. Zou de ambitie niet moeten zijn om tot een doorbraak te komen en te richten op een plek in top 50 om te beginnen. Dat betekent dat we de volle breedte niet kunnen blijven bestrijken, maar nog steviger keuzes zullen moeten maken. Deze uitdaging vraagt om een heldere taakverdeling in universitair Nederland en scherpe profilering waarin men excelleert om internationaal uitblinken mogelijk te maken.
Dat vraagt een omslag in het “business model”. Op dit moment draait dit vooral op studentenaantallen. Door de enorme toename in het aantal studenten in het WO en de redelijk stabiele overheidsbijdrage waar de Universiteit op draait (ongeveer 6000 euro per student) was dat tot op heden niet slecht kersen eten.
Maar dit ‘verdienmodel’ lijkt niet toekomstbestendig.
- Los van de vraag of de overheid de toestroom zal blijven financieren, dreigt onder druk van de kwantiteit een kwaliteitsprobleem te groeien.
- En de focus op toestroom stond los van de opleidingsrichting. Met als gevolg veel toestroom in alfa en gamma richtingen en een toenemend tekort aan de bèta kant.
- Dat werkt ook door de onderzoeksfunctie van de universiteit. Universiteiten en haar studenten gaan dus de andere kant op dan het bedrijfsleven. Bemoedigend is wel dat de instroom in de beta-techniek de laatste jaren toeneemt
Een nieuw businessmodel met meer focus op kwaliteit moet wel mogelijk worden gemaakt. Dat kan bijvoorbeeld door universiteiten meer selectiemogelijkheden te bieden. Maar ook een numerus fixus voor bepaalde opleidingen is niet helemaal uit te sluiten. Ook met collegegeld differentiatie zou meer mogelijk moeten zijn om de waarde van de opleiding uit te drukken.
Want van studenten zal meer eigen investering worden gevraagd. En dan wordt de vraag wat de waarde van de investering is pregnanter. Krijg je er werk mee? Talent moet vanwege de kostendrempel niet terugdeinzen. Dat vraagt een nog nadrukkelijker en goede uitwisseling tussen bedrijfsleven en de universiteiten over opleidingen en de vraag van de toekomst. Waar de universiteit meer mogelijkheden moet krijgen om te komen tot een nieuw business model, de universiteiten wel kunnen afrekenen op de prestaties. Daar zijn eerste voorzichtige stappen gezet maar wat ons betreft wordt op termijn 20% van de financiering meer prestatieafhankelijk (NB is nu 7%)
Ik zou ook een lans willen breken voor project gebaseerd onderwijs. Waarbij studenten kennis en skills opdoen door ze uit te dagen met een complex maatschappelijk vraagstuk. Dit draagt mijn inziens bij aan wat noodzakelijk is voor deze eeuw: kennis combineren met cross sectoraal samenwerken, creativiteit en originaliteit. Een mooi voorbeeld zien we bij de solar challenge. Nederlandse studenten draaien hier steevast in de top 3 van de wereld mee. Dat geeft een enorme energie op de betreffende universiteiten en leert studenten naast de technische vaardigheden ook allerlei andere skills. En daarnaast werkt het stimulerend voor het beeld van een universiteit. Iets ten oosten van Amsterdam ligt een dood stuk IJsselmeer, waar we nu de Markerwadden kunnen maken. Nederland kan in het hart van het land een natuurgebied creëren dat loopt van de Oostvaarder plassen tot aan Amsterdam.
Daar is niet alleen technische kennis, maar ook bestuurlijke en financiële kennis voor nodig. Wat een project voor studenten om zich groepsgewijs voor in te spannen. Dit soort voorbeelden tonen de meerwaarde van universiteiten. Juist academisch gevormden hebben een maatschappelijke opdracht. Buiten de eigen discipline, het directe eigen belang ook het algemeen belang willen dienen als toekomstige leiders in bedrijven en organisaties. Dus ook door er aan samen te werken. Dat kan een MOOC nooit leveren, maar wel een universiteit die vol in de samenleving staat.
Onderzoek, Wetenschap
Ook de wetenschap is aan verandering onderhevig. Deels door de impact van ontwikkelingen als big data en verdere internationalisering. Maar ook door een meer kritische basishouding van de maatschappij. Deze accepteert geen natuurlijke autoriteit meer en verwacht tegelijkertijd simpelweg meer rekenschap over de ruim 4 miljard euro aan onderzoeksmiddelen. De indeling die de Europese commissie hanteert in haar onderzoeksprogramma horizon 2020 spreekt mij wat dat betreft aan. Er is wetenschap voor de wetenschap, de wetenschap die bijdraagt aan de maatschappelijke uitdagingen en wetenschap die de concurrentiekracht versterkt. Die laatste twee schuiven wat mij betreft steeds meer in elkaar. Deze driedeling kan wat ons betreft de leidraad worden van de wetenschapsvisie waar het kabinet aan werkt.
Alle facetten van die wetenschap zijn daarbij van belang voor het bedrijfsleven. De gecreëerde tegenstelling tussen fundamenteel en toegepast onderzoek herken ik ook niet, ik zie deze driedeling dan ook veeleer als in elkaar overlopende activiteiten. Wetenschap is een pool van toptalent voor onze bedrijven, en het is een belangrijke factor voor de vestiging van R&D intensieve bedrijven. Die willen daar zitten waar wetenschappelijk spannende dingen gebeuren.
Ook het bedrijfsleven heeft echter veel te bieden heeft aan de wetenschap. Natuurlijk financieel, we financieren jaarlijks rond het 400 miljoen in R&D bij universiteiten, ongeveer 10% van het totaal. We behoren daar in de top 3 van Europa. Maar toch vooral ook inhoudelijk. De vraagstukken waar ondernemingen zich over buigen brengen ook wetenschappelijke uitdagingen met zich mee.
Deze samenwerking, waarin we elkaar inspireren en de kans vergroten dat we er dan ook iets meedoen voor economie en maatschappij (‘valorisatie’) is de basis van het topsectorenbeleid. Natuurlijk was dat even wennen. Er was minder geld, en er werd meer van u gevraagd. Gedurende de topsectorenrit zijn veel oorspronkelijke kritiekpunten aangepast.
Duidelijk werd dat vraag gestuurd niet hetzelfde is als ‘u vraagt en wij draaien’ maar dat het een gezamenlijk oppakken is van vraagstukken. Samen met NWO hebben we spelregels opgesteld over de inzet van de middelen. En het beleid begint nu te lopen. De VU en de UVA hebben dat bijvoorbeeld laten zien in het met ASML opgezette instituut voor nanolithography. Een bedrijf dat de grenzen van de fysica tart, dat levert immers ook tal van wetenschappelijke vragen op.
We trekken samen met de VSNU, NWO en de KNAW op richting Den Haag om te zorgen voor voldoende investeringen in wetenschap over de volle breedte. Het kabinet volgt inmiddels een aantal van deze punten. Er is extra geld gekomen voor NWO, er is ruimte om het Europese horizon 2020 te matchen en de topsectoren hebben iets meer armslag gekregen.
Het beleid is natuurlijk nog niet af dus de wetenschapsvisie moet de volgende stappen zetten.
Er kunnen volgende stappen worden gezet door voort te bouwen op het topsectorenbeleid en de betekenis van wetenschap voor concurrentiekracht nog sterker: te verbinden aan de maatschappelijke uitdagingen, zoals ook een aantal CTO’s van grote bedrijven hebben voorgesteld. Dat doen we daarbij niet door de budgetten voor het topsectoren beleid verder te verwateren. Dan geven we natuurlijk niet thuis. Het gaat erom slimme combinaties te maken met andere geldbronnen, zoals de regionale middelen of horizon 2020.
Ook is extra aandacht nodig voor de positie van het beta-technisch onderzoek: Wie naar de cijfers kijkt kan niet anders concluderen dan dat bèta technologisch onderzoek relatief onderbelicht is in de onderzoeksportfolio van Nederlandse universiteiten. Wist u dat we in Nederland qua absolute aantallen publicaties in sociale wetenschappen zelfs Duitsland overtreffen?
Daar staat tegenover dat op de specialisatiescore voor onderzoek (simpel gezegd: investeren we als land internationaal bezien in een bepaald gebied evenveel als het gemiddeld) de bèta gebieden steevast laag scoren. (NB voor de fysica en materiaalkunde scoort Nederland 0.61, voor elektrotechniek 0,68 en voor chemie en chemische technologie 0.69. Een score van 1 voor een gebied betekent dat Nederland internationaal bezien hier evenveel onderzoek doet als het internationaalgemiddelde.)
Dat maakt overigens de hoge impact van deze vakgebieden des te knapper. Zorgelijk is dan ook dat hun aandeel in onze onderzoeksportfolio de afgelopen jaren dramatisch is afgenomen. Daarmee beweegt het wetenschappelijke onderzoeksprofiel zich in tegengestelde richting van de onderzoeksbehoefte van het bedrijfsleven. Maar ook voor ons talent is dit een slechte ontwikkeling. Steeds meer jongeren kiezen voor een bèta technische studierichting.
De instroom neemt hier zienderogen toe. In de fysica is sprake van een verdubbeling van de studentenaantallen in 7 jaar tijd! Dat vraagt om een investeringsniveau in dit type onderzoek dat daar bij past en ervoor zorgt dat onze talenten van morgen onderwijs krijgen dat gebaseerd is op de toppen van de wetenschap. Een simpel ingreep kan zijn om de promotiebonus weer te differentiëren.
De huidige financiering van universiteiten – betaling per student en een vergoeding voor promoties die gelijk is voor alle disciplines – prikkelen universiteiten om weg te bewegen van de duurdere bèta technische studies.
Versterk het financieel kader. De investeringen in de wetenschap zijn de afgelopen jaren per saldo ongeveer gelijk gebleven. Wij zijn van mening dat op termijn extra investeringen nodig zijn: in onderzoek in de breedte en in het topsectorenbeleid. Een recente Kamermotie pleit ervoor te om te komen tot een toekomstfonds. Een goede stap maar de geluiden rondom dit fonds zijn verre van bemoedigend.
Laat ik twee punten duidelijk zeggen. In de eerste plaats moet er natuurlijk wel echt perspectief zijn dat dit fonds wat gaat voorstellen. Het moet zijn naam kunnen waarmaken. In de tweede plaats moet bij de inzet van de middelen goed gekeken worden dat de eis van revolverendheid niet te ver doorschiet. Ik kan me eerlijk gezegd weinig voorstellen bij een eis van revolverendheid bij fundamenteel onderzoek.
Maatschappelijke opdracht: De VU als motor voor integratie en emancipatie voor alle bevolkingsgroepen. De VU is een bijzondere universiteit, gesticht vanuit de visie en de draagkracht van een volksdeel: De ‘kleine Luyden’. Op dit deel van de bevolking heeft de VU een sterk emancipatoir effect gehad. De VU heeft mensen op de weg van wetenschap, creativiteit en succes kunnen brengen, die anders verstoken bleven van ‘vorming’. Overigens heb ik altijd geleerd dat Abraham Kuijper en de zijnen daarbij van meet af aan de volle participatie van VU-afgestudeerden in de samenleving als oogmerk had.
In dat licht is het interessant om te zien dat de huidige VU een groeiend aandeel van studenten heeft van diverse culturele afkomst. Samen met de Erasmus universiteit kent de VU het hoogste aandeel van studenten van niet westerse allochtonen, boven de 20% , terwijl het gemiddelde op ongeveer 12% ligt. In de voorbereiding op vandaag is me duidelijk geworden dat de VU het nog steeds als haar bijzondere opdracht ziet om die multiculturele studentenpopulatie ook de beste kans te geven om na hun afstuderen vol te participeren in de arbeidsmarkt en daardoor de samenleving.
Die opdracht is niet altijd gemakkelijk
Landelijke werkgelegenheidsstatistieken geven aan dat de werkloosheid onder Nederlandse afgestudeerden van allochtone herkomst hoger ligt dan bij autochtone studenten, ook onder afgestudeerden uit WO. Met een universiteitsdiploma is de werkloosheid gemiddeld 2 x zo hoog (Volgens SCP dat zich baseert op VSNU monitor 5% autochtoon, 10 % allochtoon).
De oorzaken daarvan lopen uiteen en verdienen nadere bestudering. Wat wel opvalt is dat niet westerse allochtonen vooral vaker naar Economische opleidingen (18% van niet Westerse allochtonen gaat Economie doen, 14% van de autochtone Studenten) en Rechten (ruim 20% van de niet westerse allochtone studenten tegen 10% van de Autochtone studenten) gaan. Aan de andere kant kiezen ze weer minder voor techniek (14% van de autochtone studenten gaat Techniek doen tegen 10% van de niet westerse allochtonen).
Bovendien liggen de studierendementen bij de niet westerse allochtonen vaak ook lager. We zullen bij onze inspanningen rond het techniekpact dus extra aandacht moeten besteden aan deze groep. Als studenten, onderwijs en bedrijfsleven hebben wij er immers baat bij dat de aansluiting tussen universitaire opleiding en wat de markt vraagt optimaal is. Er zijn in de loop der jaren meerdere verklaringen gekomen. Die liggen zullen deels ook aan werkgeverszijde liggen, maar gelukkig kennen steeds meer bedrijven het belang van diversiteit. Taal wordt vaak genoemd, wat het belang van goed taalonderwijs in de vooropleiding nog maar eensonderstreept. Echter, een factor is ook die van de netwerken en werkervaring.
Nevenactiviteiten die in de markt van belang worden geacht zijn op dit moment nog een slag minder gangbaar onder studenten van allochtone afkomst. En nu word ik heel voorzichtig, maar weten studentenverenigingen en niet-westerse studenten elkaar voldoende te vinden? Wordt daaraan van weerszijden voldoende gewerkt? Wij horen uit de universitaire wereld dat bijvoorbeeld studenten met een diverse achtergrond voorkeur lijken te hebben voor deelname in formele overlegstructuren in plaats van in studie- en studentenverenigingen. Op zichzelf prima, maar netwerken moeten niet naast elkaar staan, ze moeten integreren.
Ik juich alle initiatieven om alle activiteiten en netwerken tussen groepen studenten mogelijk te maken toe. Vanuit een welbegrepen eigenbelang: Elke student verdient de beste aansluiting op de arbeidsmarkt, opdat werkgevers de minste moeite hebben om nieuwe werknemers in te passen.
Ik stel slechts een vraag aan de universiteit, aan de studenten(zowel van autochtone als allochtone origine), aan de professoren en aan de werkgevers. Zijn we er echt van overtuigd dat we allemaal op onze eigen manier en systematisch aandacht geven aan het integratievraagstuk? Het is van groot economisch belang dat we elkaar goed kennen en elkaars kwaliteiten op waarde weten te schatten, maar het is ook menselijk en maatschappelijk zo nodig.
Diversiteit stelt ons voor uitdagingen. Het is veel gemakkelijker samenwerken met gelijkgestemden te managen dan met andersgezinden. Dat vraagt ook om een nieuwe kijk op governance. binnen de overheid, in bedrijven en niet in de laatste plaats binnen Universiteiten. Als het daar niet lukt, met al die hoog opgeleide jonge mensen, waar dan wel? Ook hier is vertrouwen en samenwerking essentieel. Mijn overtuiging is dat we allemaal een deel van de oplossing in handen hebben en we dat alleen gezamenlijk tot elkaar kunnen brengen.
Dames en heren,
In deze Aziatische eeuw liggen er enorme uitdagingen bij een ieder van ons om Europa en dus ook Nederland op een zeer onderscheidende wijze welvarend te houden. 1) We moeten concurrerend blijven, en dat moet vooral door meer kennis aan onze produkten en toe te voegen. Oftewel gebod 1: we moeten de goede dingen doen en maken 2) Onze samenleving wordt steeds diverser. We moeten dus goed met elkaar omgaan (gebod 2)Gebod 3: onze organisatie en instituties moeten levenskracht hebben, de basis op orde (gebod 3)
Nederland heeft een meer dan voortreffelijke uitgangspositie om aan die drie geboden te gehoorzamen. En het kan niet anders of de universiteiten hebben daarin een leidende rol. En ook die universiteiten starten vanuit een heel goede basispositie. Dat geldt zeker voor de VU, die gegeven haar instellingsplan en haar leidende thema’s pro-actief met de toekomst omgaat.
Kortom, de Nederlandse glazen zijn wat mij betreft meer dan half vol. Maar een ding weet ik zeker… om de glazen helemaal vol te krijgen, moeten we allemaal een paar tandjes bij zetten. Ik dank u voor uw aandacht. En wens u veel succes en wijsheid in het komende academisch jaar.”
